Han Kızı Natavan
Azerbaycan'ın seçkin şairi Hurşidbanu Natavan, 15 Ağustos 1832'de Azerbaycan'ın şirin köşesi, kadim bir kültür merkezi olan Şuşa'da doğdu. Nateva'nın doğumu Allah'ın ailesine ve Şuşa toplumuna bir hediyesi gibiydi. Çünkü Mehdigulu Han, Natavan doğduğunda 60 yaşındaydı. Natevan yıllardır beklediği çocuktu. Mehdigulu Han, kızına annesinin adını verir. Hurşidbanu ailenin tek çocuğu, Karabağ Hanlığı'nın son varisiydi. Sarayda ona "Dürrü yekta" (yani tek inci), halk arasında ise "Han kızı" diyorlardı.
Khushidbanu ilk eğitimini devrinin ilim adamlarından ve sanatçılarından aldı. Aynı zamanda Kuran ayetlerini ve dünya ilimlerini de iyi öğrenmişti. Ana dilinin yanı sıra Arapça ve Farsça dillerini de mükemmel bir şekilde benimsedi, klasik şiir kurallarının derinliklerine hakim oldu. Bütün bunlara ek olarak çok dikkatli, doğuştan gelen zeki bir hafızası vardı. Okumak onun en sevdiği eğlenceydi. Nadir kitaplar ve değerli el yazmaları Hurşidbanu'nun sanata bakış açısının şekillenmesinde rol oynadı. Sadece Azerbaycan edebiyat ve kültüründe değil, sosyal hayatta da derin izler bıraktı. Böyle bir insanın yetişmesinde elbette soyunun da büyük rolü olmuştur. Natavan iki büyük neslin, Cavanşirlerin ve Ziyadoğlu Kaçarların kanını taşıyordu. Şuşa'nın edebi ortamı, Hurşidban'ın doğuştan gelen yeteneğinin ortaya çıkmasında büyük rol oynadı. Natevan hem yetenekli bir sanatçı hem de şairdi. Sanatsal işlemeleri "Çiçek Defter" bunun kanıtıdır. Resimle uğraştı, çeşitli türlerde enfes el sanatları ve nakışlarda ustalaştı. Doğadan çizim yapmayı, nesneyi doğrudan tasvir etmeyi tercih etti ve gerçekçi resimler yarattı. "Gül", "Ağaç", "Dal", "Üzüm", "Ev", "Çiçek" resimleri doğal, inandırıcı ve muhteşemdir.
Hurşidbanu'nun hayatındaki unutulmaz tarihi olaylardan biri de büyük Fransız yazar Aleksandr Düma ile Bakü'de buluşmasıdır. Düma anılarında şöyle yazıyor:
Davet edildiğim evdeki partide iki Tatar (Azerbaycan) prensesi ve küçük kardeşlerinin kocası vardı. Açıkça söylemeliyim ki, bizi sevinçle karşıladılar, çünkü onlar bizi sabırsızlıkla bekliyorlardı. Prenseslerden biri Karabağ'ın son hükümdarı Mehdigulu Han'ın eşi, diğeri ise kızıydı. Anne 40, kız ise 20 yaşlarında olabilirdiler. Her ikisi de milli kıyafetler giymişti. Kız bu pahalı ve zarif elbisenin içinde çok sevimliydi. Kendi annesi gibi giyinmiş 3-4 yaşlarında bir kız çocuğu şaşkın gözlerle bize bakıyordu. Aynı zamanda 5-6 yaşlarında bir oğlan da büyükannesinin dizinde oturuyordu. İçgüdüsel olarak hançerinin sapına tutunarak her olasılığa hazır bekliyordu sanki. Bir Fransız anne asla çocuğuna iki tarafı da keskin gerçek bir hançer vermez. Azerbaycanlı anneler için bunun bir çocuk oyuncağı olmasına şaşırdım. Babaları Prens Khasay Khan Usmiyev 35 yaşında, Andreyevo köyünde doğmuş, yakışıklı, gururlu bir adamdı ve gerçek bir Parisli gibi Fransızca konuşuyordu. Siyah bir takım elbise ve altın işlemeli sivri uçlu bir şapka giyiyordu. Belinden fildişi saplı ve altın kılıflı bir hançer sarkıyordu.....
Natavan hayırseverliği ve nezaketiyle Şuşa halkının gönlünde yer buldu. 1873 yılında Şuşa'da "Han kızının pınarı" adıyla ünlenen su boru hattını yaptırdı. Hatta Araz Nehri'nden Mil Ovası'na su çektirme girişiminde de bulundu. Söylenene göre Natavan'dan yardım isteyen hiç kimse eli boş dönmemişti. Çaresizler her zaman yardıma kavuşmuştur. Bu nedenle Şuşa halkı onu çok seviyor ve saygı duyuyordu. Çalışmalarına 1850'lerde geleneksel doğu temaları ve şiirleriyle başladı. Gazellerinde aşk, insan güzelliği ve tabii güzellikler ön plandadır. Fuzulinin yaratıcılığından yararlanan şair, insani vasıfları her şeyden üstün tutmuş ve dünyanın fani olduğuna inanmıştır.
Natavan, eserlerinde Fuzuli'nin şiirsel çekiciliğinden kurtulamamıştır.
Hurşidbanu Karabağ'daki edebiyat meclisinin kurucuları Mirza Rahim Fana ve Hacı Abbas Agah'tı. Meclis 1972 yılına kadar isimsiz olarak faaliyet gösterdi. O yıldan itibaren edebiyat meclisinin başkanlığını Hurşidbanu Natavan üstlendi ve meclisi Karabağ Han'ının sarayına taşınarak faaliyetlerine devam etti. "Meclisi-üns" dostluk ve iletişimin buluşması anlamına gelir. Meclis toplantılarına şairlerin yanı sıra müzisyenler de katıldı. Müzik toplantıyı renklendirdi ve tartışmaların içeriğine ciddi bir etki yaptı. Efsaneye göre Hurşidbanu Natevan, meclisi-üns toplantılarında narları ezip buzhaneye koyar ve elde edilen buz parçalarını narla birlikte sofraya koyardı. Bu da toplantıyı daha da güzelleştirirdi. Toplantıda Şuşa aydınları Nateva'nın başında toplanarak ilgili edebi-bilimsel sohbetler ve fikir alışverişinde bulunurdular. Bu dönemde mecliste 30'dan fazla üye vardı. Ünlü edebiyatçı Firudin Bey Koçarlı şöyle yazmıştı:
Özellikle Karabağ şairleri Şuşa dağlarının şiirsel zirvesine dev kartallar gibi yerleşmişler ve şiirin tonunu onların yükseklerinden belirlemişlerdir.
Hurşidbanu yaklaşık yirmi yıl boyunca meclise liderlik etti. "Meclisi-üns" edebiyat meclisinde oluşturulan eserler Azerice, Farsça ve Cigatay dillerini kapsıyordu. Mecliste Doğu şiirinin şiirsel özellikleri incelenmiş, Nizami, Kağani Şirvani, Katran Tebrizi, Fuzuli, Nesimi, Hatai gibi klasiklerin tercümeleri yapılmış ve bunlardan istifade edilmiştir. Montajdaki değişiklikler ve bu değişikliklerin benzersizliği dikkat çekiyor. Bu doğaçlama alışverişler zamanımıza kadar ulaştı.
Güzelliği diller ezberi olan Hurşidbanu, hayatta mutluluğunu bulamamıştı. Khurshidbanu kendisine "Natavan" (yardımsız, kimse yok anlamına gelir) takma adını aldı. Kader onu tuhaf sınavlarla yüz yüze bırakmıştı.
1869 yılında Natavan Şuşalı Seyit Hüseyin adında fakir bir adamla evlendi. Hüseyin cesareti, çalışkanlığı ve kültürlü davranışıyla pek çok gencin arasından sıyrılıyordu. Tüm bu olumlu nitelikleriyle Natava'nın kalbine giden bir yol bulabildi. Evlendikten sonra ev işlerinin çoğunu Hüseyin kendisi üstleniyor. Bu evlilikten Natevan'ın oğlu Mirabbas dünyaya geldi. Ancak ne yazık ki ciddi bir şekilde hastalandı ve 17 yaşında hayatını kaybetti. Zaten derin acılar ve manevi krizler yaşayan anne için çocuğunun zamansız ölümü büyük bir acı oldu. Şair, "Ağlar", "Afsus", "Gitme" gazellerini oğlunun ölümüne ithaf etmiştir. Bu sıkıntıdan dolayı hastalandı ve hasta yattı. Sağlığının iyileşmesinin ardından Tiflis'e giderek tedavi gördü. 1888'de Natavan tedavi için tekrar Tiflis'e gitti. Bir yıl orada kalıp Şuşa'ya döndü. Ancak sağlığı giderek kötüleşiyor, günlerce hatta haftalarca hasta yatıyordu. 1891'de daha acımasız bir hayat darbesi ona uğradı. Kocası öldü. Bu onun sağlığını daha da kötü etkiler ve içinde bulunduğu zor durumu daha da kötüleştirir. Bu yıllarda evinden iyi amaçlar için ayırdığı bir sandık altın ve değerli eşya çalındı. Bu olay, Nateva'nın Araz'dan Mil ovasına kadar inşa etmeye başladığı kanalın Kankarlı bölgesinde yarım kalmasına neden olur. Hayatının son yılları daha zor ve üzücüydü. Kullanışlı topraklarını, meralarını kaybetti, borç batağına düştü. Söylenene göre maddi sıkıntılar nedeniyle ev eşyalarını, evini, mülkünü, bahçesini ve mücevherlerini satmıştı.
Natavan 1 Ekim 1897'de Şuşa'da öldü. Şuşa halkı saygı göstergesi olarak şairin cenazesini Şuşa'dan Ağdam'a kadar omuzlarında taşımış ve Ağdam'da "İmarat" denilen aile mezarlığına defnedilmiştir. Ölümü aydınları, şairleri, yazarları üzdü; Muhammed Ağa Hoca, Mirza Rahim Fana ve diğerleri Nateva'nın ölümü üzerine ağıtlar yazdılar.
